Yazar: Dr. Sefa ERKUŞ

Sürü Davranışı veya Sürü Önyargısı Sürü Davranışı, Sürü Önyargısı ya da Sürü Mentalitesi (Eng: Herding Bias or Herding Behavior): Kendi inançlarımızı, yargılarımızı göz ardı ederek bir gruptaki çoğunluğun inançlarını, davranışlarını veya tutumlarını benimseme eğilimimizdir. Kripto paradan anlamayan birinin sırf arkadaşları, kripto para alıyor diye bilmediği kripto para piyasasına yatırım yapması bir çeşit sürü davranışıdır. Kişi, başkasının yatırım tutumunu taklit etmiştir. 17. yy. Hollanda Lale Çılgınlığı, lale soğanının bir evin değerine ulaştığı sürü davranışının neden olduğu en bilinen fenomenlerden biridir. 18. yy. Güney Deniz Şirketi Balonu, ünlü fizikçi Isaac Newton’un bir sürüye dahil olduğu diğer bir fiyat balonudur. “Ne bir insanın,…

Doğrulama Önyargısı ya da Onaylama Önyargısı Doğrulama Önyargısı ya da Teyit Önyargısı (Confirmation Bias): mevcut görüşlerimizi destekleyen bilgileri fark etme, daha fazla odaklanma, itibar etme; bize verilen bilgiyi mevcut inanışlarımıza göre değerlendirme eğilimimiz. Birçok bilgiyi işlememiz gereken zamanda, bilgileri düzenlemenin ve onlamaları işlemenin sınırlı da olsa verimli bir kısayoludur. Fakat diğer önyargılar, safsatalar ve sezgisel düşünme yöntemleri gibi hatalı kararlar almamıza da neden olabilir. Doğrulama önyargısı sadece görüşlerimiz ile uyumlu bilgi aramak değil, ayrıca bilgiyi yorumlarken ve bir şeyi hatırlarken de ortaya çıkarak kararlarımızı yanlı şekilde etkileyebilmektedir. Elinde çekiç olan her şeyi çivi görmeye başlar.Abraham Maslow Sosyal medyada kimleri takip…

Statüko Önyargısı ya da Statüko Yanlılığı Statüko Önyargısı (Status Quo Bias): bir konuda mevcut duruma devam etme, hiçbir şey yapmayarak daha önceki kararımızı sürdürme, değişime direnme eğilimimizi ifade eden bilişsel yanılgıdır. Alternatif seçenekler daha iyi olsa, kararın hayatımızda önemi büyük olsa da insanlar mevcut kararlarına bağlı kalma eğilimindedir. Statüko yanlılığı değişimin getirebileceği riskleri azaltırken, değişimin getirebileceği potansiyel avantajları kaçırmaya yol açabilir. Statüko güçlü bir kuvvettir. Değişim gerekli olduğunda bile değişime direnirMarian Wright Edelman Statüko önyargısı, insan psikolojisinde derin köklere sahip; yatırım kararımızdan, oy verdiğimiz partiye, eş seçiminden, işimizi değiştirmeye, yaşadığımız çevreden, kullandığımız tüketim ürünlerine kadar birçok kararımız üzerinde etkilidir. Statüko…

Aşırı Güven Önyargısı ya da Aşırı Güven Yanlılığı Aşırı güven önyargısı ya da aşırı güven yanlılığı (Overconfidence Bias): olaylar ve durumlar üzerindeki kontrol gücümüzü, kabiliyetimizi ya da bilgimizi olduğundan daha fazla sanma eğilimimizi ifade eden zihinsel bir tuzaktır. Kendimize itiraf etmek zor olsa da bazı durumlarda kendimizi olduğumuzdan daha iyi, daha bilgili veya daha yetenekli varsayabiliriz. Kendimize duyduğumuz bu olduğundan fazla güven de verdiğimiz kararları etkileyebilir. Gerektiğinden fazla risk alabiliriz. Özgüven, gündelik hayatımızda başarı için oldukça önemli bir etkendir. İşteki performansımızdan, akademik hayatımıza, sportif faaliyetlerimizden ruh sağlığımıza kadar oldukça önemlidir. Bazı durumlarda aşırı güven yani kendimize olduğundan daha fazla inanmak,…

Öncelik Etkisi Öncelik Etkisi (Primacy Effect); karşılaştığımız ilk bilgi/deneyimi daha sonraki bilgi/deneyimlere göre daha iyi hatırlama eğilimimizdir. İnsanlara bir alışveriş listesini gösterip aklında tutmasını isterseniz listenin ilk başında yazılı olan şeyi hatırlama ihtimali daha yüksektir. Bir tartışma programını izledikten sonra tartışmada ilk söz alan kişinin söylediklerini hatırlama ihtimaliniz sonraki kişilerin söylediklerinden daha fazladır. Bir alışveriş sitesinde sayfanın en üstündeki ürünün fiyatı, özelliği listenin ortasında yer alanlardan daha fazla akılda kalıcıdır. Şirketler, politikacılar bu bilişsel önyargından faydalanıp ürünler ya da olaylar hakkında ilk bilgi ve deneyimimizi belirleyerek, kararlarımızı etkilemeye çalışırlar. Bunun haricinde kimse bizi etkilemek istemese bile gündelik hayatın içinde bu…

Hata Yönetimi Teorisi Nedir? Hata Yönetimi Teorisi (İngilizce: Error Management Theory) bilişsel önyargıların, hatalı karar vermenin maliyetini minimize eden; evrimsel süreçte ortaya çıkan adaptif hatalar olduğunu öne süren hipotezdir. Teori insan evriminde bilişsel önyargıların neden ortaya çıktığını ve nasıl çalıştığını açıklamaya çalışır. Modern dünyada özellikle belirsizlik altında karar verirken bilişsel önyargılar birçok konuda hatalı karar vermemize neden olmaktadır. Peki bu zihinsel tuzaklar neden ortaya çıkmış ve atalarımıza nasıl bir avantaj sağlamıştır? Hata yönetimi teorisi de “Bize maliyeti yüksek davranışlarımızı adaptif kavramlarla nasıl açıklayabiliriz?” sorusuna yanıt vermeye çalışır. Hata yönetimi teorisi bilişsel önyargıların atalarımızı sonuçları belirsiz durumlarda karar verirken onları en…

Belirsizlikten Kaçınma ya da Belirsizlik Etkisi Belirsizlik Etkisi (Ambiguity Effect),eksik bilgili olduğumuz ya da sonuçları belirsiz olan durumlardan kaçınma; olasılıkları bilinen olayları, olası sonuçları belirsiz risklere tercih etme eğilimimizdir. İnsanlar belirsizlikten hoşlanmaz, riskini kesinlikle bildikleri şeyleri, riskini hesaplayamadıkları belirsiz şeylere tercih eder. Risk ve Belirsizlik birbiri yerine kullanılsa da iki farklı kavramdır. Riskli dendiğinde olayın gerçekleşme olasılığı aslında bilinir bu nedenle sonucun ne olacağına ilişkin tahminde bulunulabilir. Belirsiz dendiğinde ise olaya ilişkin olasılıklar bilinmiyordur. Sonuçların ne olacağına yönelik tahminde bulunulamaz. Örneğin yazı tura atışı oyununda yazı ya da tura gelme olasılığının %50 olduğu için riskli olsa da sonucuna yönelik tahminde…

Karşıt Pozisyon Etkisi ya da Yatkınlık Etkisi Karşıt pozisyon etkisi ya da Yatkınlık etkisi (dispositon effect ); kâra geçen finansal pozisyonu erkenden elde çıkarma ama zararda olan pozisyonları tutmaya devam etme eğilimimizdir. Borsacı deyimiyle “-kâr cebe yakışır!” diyerek kazançlı pozisyonu erkenden kapatırken zarardaki pozisyonda “-zarar kes!” yapamamamız şeklinde ortaya çıkan zihinsel bir tuzak. Yatırımcı, kazançlarını güvence altına almak için kâr görünce pozisyonu elden çıkarırken (trendin tersine) zarar etmeyi gururuna yediremediği için zarardaki ya da daha az kârlı pozisyonu elinde tutmaya hatta pozisyonu arttırmaya devam eder. Disposition Effect Türkçe literatürde “Yatkınlık Etkisi” şeklinde kullanılıyor olsa da zaten finansal bir eğilimi niteleyen…

Rasyonel İrrasyonelliğin Tanımı Rasyonel irrasyonellik (Rational irrationality) seçmenin epistemik olarak mantıksız davranışının araçsal olarak rasyonel olabileceğini tanımlayan oy verme tercihini tanımlamaktadır. ABD’li iktisatçı Bryan Caplan; seçmenin bazı kuvvetli inanışlarını besleyen siyasi partiye, kendi cebine zarar verse de oy verebileceğini öne sürmektedir. Oy verenlerin geleneksel rasyonel seçim teorisine göre oy vermemesi de aslında rasyoneldir. Örneğin A partisi bütçe açığını kapamak için düşük gelir grubunun vergi yükünü arttıracak politikalar açıklamıştır. Parti aynı zamanda göçmen politikasını da sertleştireceğini de sürekli dile getirmektedir. Düşük gelir grubundan birisinin iktisadi açıdan A partisine oy vermemesi gerekirken göçmenlere karşı önyargısı varsa cebinin aleyhine olsa da A partisine…

Ültimatom Oyunu Nedir? Ültimatom oyunu (Ultimatum Game), sıfır toplamlı ardışık şekilde (dinamik) oynanan “ister kabul et ister etme” şeklinde bir pazarlık oyunudur. Werner Güth, Rolf Schmittberger ve Bernd Schwarze tarafından pazarlık etme davranışlarını ortaya çıkarabilecek en basit tasarımlardan biri şeklinde oluşturulmaya çalışılmıştır. Nasıl Ortaya Çıktı? Ültimatom oyunu üç alman ekonomist Werner Güth, Rolf Schmittberger ve Bernd Schwarze tarafından” ister kabul et ister etme (take it or leave it)” şeklinde gelişen pazarlık durumlarında bireylerin nasıl karar verdiğini anlamak üzere geliştirilmiştir. Araştırmacılar 1982 yılında “Ültimatom pazarlığının deneysel analizi” isimli çalışmalarında oyunun teorik ve pratik sonucunu yayınlamışlardır. Ültimatom Oyununun Teorik Sonucu Nedir? Bireyin…