Batık Maliyet Yanılgısı (Sunk Cost Fallacy)

Batık Maliyet Yanılgısı Nedir?

Batık Maliyet Yanılgısı (Sunk Cost Fallacy) veya Concorde Yanılgısı (Concorde Fallacy): para, çaba veya zaman harcadığımız bir şeye bize maliyeti, faydasından yüksek olsa bile irrasyonel şekilde devam etme eğilimimizdir. Basitçe zaten yeterince “battığımız” için yaptığımız şeye devam etmek zorunda olduğumuzu düşünme şeklinde düştüğümüz zihinsel bir tuzak. Rasyonel bir insanın önündeki seçenekler arasından gelecekteki faydası için en optimal olanı seçmesi gerekirken batık maliyet yanılgısı, geçmişe bakıp mevcut seçenekler arasında en iyi olanı seçmemizi engelleyebiliyor. Bu durum hayvanlardan insanlara, şirketlerden hükümetlere kadar da ortaya çıkabilen ciddi bir yanılgıdır.

Bir konuda yaptığımız geri döndüremeyeceğimiz yatırımların ki bu zaman, para ya da çaba olabilir. Batık maliyet algısı bizi bu zihinsel tuzağa çeker. Batmış yatırımların kararlarımıza etkisi birçok bağlamda ortaya çıkabilir. Tüketim, yatırım, eğitim, duygusal ilişki kararlarımızı etkileyebilir. Mesela ilişkisinde mutsuz olan arkadaşınızın “-ilişkiye çok emek verdim. Yıllardır sevgiliyiz. Ayrılamam.” şeklinde düşünmesi; beklediği kadar satış yapamayan arkadaşınızın “-bu işe çok para yatırdım çöpe atamam ” demesi bir batık maliyet yanılgısıdır.

Bu Bilişsel Önyargı Nasıl Ortaya Çıkar?

Cenk okulun önündeki bir stanttan pazar günü düzenlenecek konsere 75 TL’ye konser bileti alır. Favori şarkıcısı olmasa da farklı bir etkinlik olsun der. Pazar günü konsere gider. Konserin düzenleneceği alana girmek için sıra beklerken elini cebine sokar. O da ne! Bileti evde unutmuştur. Tüh! Kapıda bilet satılıyor ama fiyatı 250 TL. Bileti gösterme sırası Cenk’e gelir. Cenk’in mantıklı, optimal bir karar vermesi gerekir;

a) Ya verdiği 75 TL’yi unutacak. Geri dönecek.

b) Ya da 250 TL’ye yeni yatırım yapıp tekrardan bilet alacak.

“Siz olsaydınız ne yapardınız?“

Bireysel Etkileri

Halihazırda yapılmış geriye döndürülmesi mümkün olmayan yatırımlara batık maliyet denmektedir. Cenk’in olayında olduğu gibi kaybettiğiniz ya da evde unutmuş olduğunuz bilet artık batık bir maliyettir. İade de alamayacaksınız. Bu neden önemli?

Cenk rasyonel ise ondan beklenen şey; daha önce yaptığı yatırımı hesaba katmadan sadece önündeki seçeneklerin ona faydasını dikkate alarak bir seçimde bulunmasıdır. Bileti evde unutması her şeyi sıfırlamalıdır. Batık maliyetler, kararları etkilememesi gereken telafisi mümkün olmayan yatırımlardır, çünkü kararlar gelecekte beklenen sonuçlar temelinde alınmalıdır.

Favori şarkıcınız olmasa da “-ya zaten konsere geldim!” diyerek yeniden bir bilet almaya karar vermeniz, geçmiş maliyetin sizi yeniden bir yatırım yapmanız şekilde düşünmeye zorlamasıdır. Oysa bileti almaya ilk karar verdiğimizde, bileti kaybetsek bile ne pahasına olursa olsun bu konsere gireceğim diyerek karar vermemiştik. Şimdi batık maliyet yanılgısı, alternatif fırsatlardan daha ağır bastı ve daha iyi alternatifleri görmemizi engelledi.

Bireysel olarak benzer etkileri şurada da görebiliriz;

• Mutsuz giden bir ilişkiyi sırf uğruna çok çaba göstermiş olduğunuz için bitirmemek,
• 3. sınıfa geldiğinizde okuduğunuz bölümü severek okumadığınızı fark etmenize rağmen sırf 2 yıldır o kadar derse girdim emek verdim diyerek mutsuz bir şekilde bölümden mezun olmaya çalışmak,
• 10 yaşına gelmiş bilgisayarınıza Ram, SSD harddisk taktıktan sonra bile istediğiniz verimi elde edemesiniz de bu kadar para koydum diyerek yeni bilgisayar almamak diye liste uzayabilir.

Kişi karar verirken optimal sonuca ulaşmak istiyorsa önündeki seçeneklerin hepsini göz önünde bulundurmalı. Önündeki seçenekler yerine geçmiş kararlarının maliyetine odaklanıp rasyonel olmayan karar verme ihtimali yüksek olacaktır.

Batık maliyet sadece insanlarda mı var yoksa doğadaki diğer canlılar da bundan etkileniyor mu sorusunu soran Arkes ve Ayton, literatürdeki çalışmaların sonuçlarına dayanarak hayvanların batık maliyet etkisi ile tercihte bulunmadığını iddia etse de deneysel çalışmalarda sıçanların ve güvercinlerin de batık maliyet yanılgısı ile “optimal olmayan” kararlar verebildikleri bulunmuş.¹,²,³ ,⁴

Sistemik Etkileri

Batık maliyet yanılgısı, bireyleri etkilediği kadar şirketleri ve devletleri de etkileyebilmektedir. Doğru yapılmamış bir yatırım projesi ya da koşullar değiştiği için artık kârlı olmayan bir girişim için hali hazırda maliyete katlanıldığı için kaynak harcamaya devam etmek batık maliyet yanılgısının sistemik etkisidir.

Özellikle IT teknolojisinde yürütülen projelerde batık maliyet etkisi, IT dışı sektörlere göre kendini daha çok gösterebilmektedir. ” Yazılım projeleri bağlamında, ürünün soyut doğası, tamamlanan iş miktarının tahmin edilmesini zorlaştırabilir. Bu zorluk, gerekli para, zaman ve çabanın çoğunun zaten harcanmış olduğuna dair yanlış bir algı yaratarak batık maliyet etkisini teşvik edebilecek “%90 ‘ı tamamlandı sendromunda” kendini gösterir⁵.

%90’ı Tamamlandı Sendromu (%90 Syndrome): Yaygın eş zamanlı geliştirme sorunlarından biri “%90 sendromu “dur. Bu sendrom, orijinal proje takvimine göre yaklaşık %90 tamamlanma oranına ulaşan ancak daha sonra duraklayan ve nihayet orijinal proje süresinin yaklaşık iki katı geçtikten sonra biten bir projeyi tanımlar⁶.

Concorde Yanılgısı

Concorde yanılgısı ve batık maliyet yanılgısı birbirleri yerine kullanılan, geçmiş yatırım maliyetlerinin şimdiki kararlarımız üzerindeki etkisine ilişkin düşünme eğilimimizi tanımlar. Concorde yanılgısı özellikle evrimsel biyologlar tarafından kullanılırken, batık maliyet yanılgısını daha çok iktisat ve psikologlar kullanmaktadır⁷.

Concorde Yanılgısı 1956 yılında bir araya gelen İngiliz ve Fransız yetkililer 100 milyon dolara mal olmasını bekledikleri bir “ses hızından hızlı” Supersonic uçak projesi konusunda anlaştılar. Başlangıçta dünyanın dört bir yanından ön sipariş verilmiş olsa da 1969 yılındaki uçak fuarında yaşanan bir uçak kazası ,siparişlerin hızlıca iptal edilmesine neden olmuştur. Proje sürerken kâr-maliyet analizine göre projenin zarar ettireceği anlaşılsa da hükümetler bunu gurur meselesi yaparak projeyi devam ettirdiler.

İngiliz ve Fransız hükümetleri proje için oldukça para ve zaman harcamışlardı. Nihayetinde proje meyvesini vermiş, 1976 yılında Concorde hizmete girmiş olsa da proje sorunlarla boğuşmaya devam etti. Proje sonunda 16 tane üretilen Concorde uçaklarının; güvenilirliğinin az, üretim ve taşıma maliyetinin yüksek ayrıca yolcu kapasitesinin de sınırlı olması nedeniyle üretimi durdurulmuştur. Concorde ile son uçuş 2003 yılında gerçekleştirişmiş ve 30 yıllık bir kurumsal batık maliyet yanılgısı nâm-ı diğer Concorde Yanılgısı hikayesi mutsuz şekilde son bulmuştur.⁸. ⁹

Neden Batık Maliyet Yanılgısına Kapılırız?

Sosyal bilimlerde özelinde analiz yaparken bireyin mevcut seçenekler arasında en iyiyi seçeceğini varsayan rasyonel tercih modeli kullanılsa da insan beyni sınırlı bir kapasiteye sahiptir. Evrimsel açıdan doğa durumunda hayatta kalmasını sağlayan birçok şey modern dünyada zihinsel tuzaklara neden olmaktadır. Batmış maliyet yanılgısına neden kapıldığımıza ilişkin bazı açıklamalar getirilmeye çalışılmaktadır.

Bağlılık Önyargısının Etkisi

Bu açıklamalardan biri batık maliyet yanılgısının bağlılık önyargısı (commitment bias) ile ilişki olduğunu öne sürmektedir.¹⁰ Bağlılık önyargısı özellikle kamuoyu önünde sergilenmiş geçmiş davranışlarımıza arzu ettiğimiz sonuçları gerçekleşmese bile bağlı kalma eğilimimizi tanımlar. İnsan bireysel kararlar alsa da sosyal bir canlıdır. Başkalarının önünde aldığı kararların yanlış olması sonucu küçük düşme ya da ayıplanma ihtimalinden dolayı hatasında diretmeye meyillidir. Şöyle düşünün yıllardır herkese anlattığınız ilişkinizde artık mutsuz olduğunuzu söylemek için ne kadar rahat hissederdiniz? Elalem ne der! kuruntusu ile sizin hayat kalitenizi arttıracak olsa bile ayrılmakta zorluk yaşarsınız. İşte bağlılık önyargısı ilişkinizi başkaları da bildiği için ilişkiyi bitirmekte zorlanmaktır. İlişkiyi bitirmekte geciktikçe de harcadığınız zaman ve çaba artacak bu sefer de ilişkiye bu kadar çaba harcadım tuzağına düşeceksiniz.

Kayıptan Kaçınmanın Etkisi

Batık maliyet yanılgısına neden olabilecek bir başka zihinsel tuzak ise kayıptan kaçınma (loss aversion) önyargısıdır. Kayıptan kaçınma önyargısı, bireyin bir şeyi kaybetmenin acısını onunla eş değerde bir şeyi kazanmanın verdiği hazdan daha güçlü şekilde hissetmesidir. Teoriye göre 100 dolar kazanınca 100 birim seviniyorsak 100 dolar kaybettiğimizde ise 150 birim üzülürüz. Kaybetmenin verdiği acı, kazanmanın verdiği hazdan yüksek olduğu için de halihazırda harcadığımız çaba, efor ve paranın boşa gitme ihtimaline katlanmakta zorlanırız. Daha yüksek fayda sağlayacak alternatifleri göz önünde bulundurmak oldukça güç olur. Kayıptan kaçındıkça da maliyetimiz yükselmektedir.

Aşırı İyimserlik Önyargısı

Batık maliyet yanılgısına düşme ile ilgili olabilecek bir başka bilişsel çelişki aşırı iyimserlik önyargısı (optimism bias) olabilir. Aşırı iyimserlik önyargısı, kişinin olumlu olayların gerçekleşme olasılığını abartma, olumsuz olayların gerçekleşme olasılığını ise küçük görmesidir. Bir şeye para, zaman veya çaba şeklinde yatırım yaptıktan sonra olgu hakkında daha iyimser sonuçlar olabileceğini varsaymaya meyilli oluruz.

Örnek 1: Aysel ve Murat çifti, flört aşamasından sevgili aşamasına geçtiğinde Aysel’in “Ben Murat’ı adam ederim!” şeklinde düşünmeye başlaması aşırı iyimserlik önyargısının bir örneğidir. Aysel Murat’ı adam etmeye çaba harcadıkça ilişkiye yaptığı geri döndürülmeyecek yatırım miktarı da artar. Aşırı iyimser olması yanılgıyı da tetikler.

Örnek 2: Serdar, poker masasında 1000 dolar kaybetmiştir. Bir sonraki elde kazanma ihtimaline oldukça güvenmektedir. Bu iyimserlik onun bir 100 dolar daha kaybetmesine neden olurken toplam zararının 1100’e çıkmasına neden olur. İşte artık daha da batmıştır. Kumar masasında kalkmak artık daha zordur.

Sosyal Normlar ve Savurgan Görünmeme İsteği

Söz konusu para olduğunda insanlar savurgan görünmemek için batık maliyet yanılgısına kapılabilirler. Başkalarının hakkımızda ne düşüneceği gibi mevcut yatırımımızla ilgisi olmayan sosyal maliyetlerden dolayı zihinsel tuzağa düşebiliriz.

Bilişsel Çelişkiden Kaçınmanın Etkisi

Bilişsel uyumsuzluktan kaçınma (Cognitive dissonance ) kişinin iki eylemi veya fikri birbiriyle psikolojik olarak tutarlı olmadığında, bunu tutarlı hale getirmek için ellerinden geleni yapma sürecini ifade eder. Kişi harcadığı zaman, para veya çabanın batmış olduğunun farkında olmadığı sürece psikolojik strese girmemek için yatırım faydalarını abartarak kendisini haklı çıkarmaya çalışır. Başarılı olacağına çok inandığınız projenizin size maliyetleri konusunda yeni bakış açıları sunulduğunda rahatsızlık hissettiğinizde, rahatsızlığı gidermek için kendinize aslında projenizin başarılı olacağına yönelik telkinlerde bulunabilirsiniz.

Batık Maliyet Yanılgısından Kurtulabilir Miyiz?

Batık maliyet yanılgısı sosyal ilişkiler, tüketim ve yatırım kararları dahil olmak üzere bireysel ve kurumsal olarak birçok bağlamda ortaya çıkan bilişsel bir tuzaktır. Karar verme sürecinde etkisi tahmin ettiğimizden oldukça fazladır. Bağlamının çok farklı olması yanılgıdan kurtulma için birçok farklı reçete öneriliyor. Bu önerilerin temelinde ise kararlarımızı farkındalık çerçevesinde yeniden ölçmek, biçmek ve tartmak; olaya dışarıdan bakan birisinin fikirlerini dinlemek.

Farkında Olma Terapisi (Mindfulness)

Akademik bir çalışma Mindfulness temelli bir terapi uygulamanın, batık maliyetten vazgeçme kararı vermek için yardımcı olabileceği sonucuna ulaşmıştır.¹¹

Buna göre batık maliyete neden olay için karar vermeniz gerektiğinde;

Yavaşça nefes alın, nefes alış ve verişinizi izleyin, zihninize dikkat edin ve zihinsel tuzağa düşmenize neden olan fikirleri serbest bırakın. Hızlı şekilde karar vermek yerine düşüncelerinizi yavaşlatarak, onlara iyice odaklanarak karar vermek bilişsel tuzaklara düşme ihtimalinizi de azaltabilir¹².

Düşüncelerinizi yavaşlattıktan sonra kendinize bazı sorular sorarak dürüstçe cevap vermeye çalışın;

• Geçmişe gitseydiniz şimdiki ilişkinize yeniden başlar mıydınız? Neden?
• Zamanında az bilgi ile karar vererek başladığınız projede artık deneyim sahibi oldunuz. Başlardaki beklentileriniz devam ediyor mu?
• Kararınızda ısrar etmenizin sebebi haklı çıkmaya çalışmak mı? Sizin için hangisi önemli? Haklı çıkmak mı mutlu, paralı ya da huzurlu olmak mı?
• Mevcut konuya yatırım yapmaya devam ederek bazı şeyleri ıskalıyor olabilir misiniz? Diğer seçenekleri ıskalamanın fırsat maliyeti nedir? Okuduğunuz bölümü bırakıp başka bir bölüme geçerek daha mutlu ve başarılı olma ihtimaliniz nedir?

Kısa Tarihi

Nobel ödüllü ekonomist Richard Thaler, batık maliyet yanılgısına ait ilk bulguları ortaya koyan kişi olmuştur. Thaler bilişsel önyargıların insanların tüketim tercihleri üzerinde etkilerini araştırırken “Bireylerin bir mal veya hizmete para yatırdıklarında onu kullanma eğilimlerinin daha yüksek olduğu” sonucuna varmıştır.¹³

Batık maliyetin parasal durumlar haricinde de etkilerini merak eden iki psikolog Hal Arkes ve Catherine Blumer, bir dizi deney gerçekleştirip sonuçlarını “Batık Maliyetin Psikolojisi” başlığı altında yayınladılar.¹⁴ Araştırmacılar çalışmada batık maliyet yanılgısını “para, çaba veya zaman yatırımı yapıldıktan sonra bir çabayı sürdürmeye yönelik daha büyük bir eğilim” şeklinde tanımlamışlardır.

Sıkça Sorulan Sorular

APA 7 Kaynak Gösterimi:
Erkuş, S. (GG/AA/YY). Batık Maliyet Yanılgısı Nedir?. Davranış Bilimleri. https://www.davranisbilimleri.org/batik-maliyet-yanilgisi/

Kaynakça

1. Arkes, H. R., & Ayton, P. (1999). The sunk cost and Concorde effects: Are humans less rational than lower animals? Psychological Bulletin, 125(5), 591–600. https://doi.org/10.1037/0033-2909.125.5.591 ↩︎
2. Magalhães, P., & White, K. G. (2014). The effect of a prior investment on choice: The sunk cost effect. Journal of Experimental Psychology: Animal Learning and Cognition, 40(1), 22–37. https://doi.org/10.1037/xan0000007 ↩︎
3. Magalhães, P., White, K.G., Stewart, T. et al. Suboptimal choice in nonhuman animals: Rats commit the sunk cost error. Learn Behav 40, 195–206 (2012). https://doi.org/10.3758/s13420-011-0055-1 ↩︎
4. Sweis, B. M., Abram, S. V., Schmidt, B. J., Seeland, K. D., MacDonald, A. W., Thomas, M. J., & Redish, A. D. (2018). Sensitivity to “sunk costs” in mice, rats, and humans. Science, 361(6398), 178-181. ↩︎
5. Abdel-Hamid, T., & Madnick, S. E. (1991). Software project dynamics: an integrated approach. Prentice-Hall, Inc.. ↩︎
6. Ford, D. N. (1999). Overcoming the 90% syndrome: iteration management in concurrent development projects. ↩︎
7. Dawkins, Richard, and H. Jane Brockmann. “Do digger wasps commit the Concorde fallacy?.” Animal Behaviour 28, no. 3 (1980): 892-896. ↩︎
8. Blasingame, J. (2 Ocak 2024). Beware of the Concorde fallacy. Forbes. https://www.forbes.com/sites/jimblasingame/2011/09/15/beware-of-the-concorde-fallacy/#5655b8334e22 ↩︎
9. Wikipedia (2 Ocak 2024). Concorde. https://tr.wikipedia.org/wiki/Concorde ↩︎
10. The Decision Lab (2 Ocak 2024). Sunk Cost Fallacy. https://thedecisionlab.com/biases/the-sunk-cost-fallacy ↩︎
11. Hafenbrack, A. C., Kinias, Z., & Barsade, S. G. (2014). Debiasing the Mind Through Meditation: Mindfulness and the Sunk-Cost Bias. Psychological Science, 25(2), 369-376. https://doi.org/10.1177/0956797613503853 ↩︎
12. Leahy, Robert (6 Ocak 2024). Letting Go of Sunk Costs. https://www.psychologytoday.com/us/blog/anxiety-files/201409/letting-go-sunk-costs ↩︎
13. Thaler, R. (1980). Toward a positive theory of consumer choice. Journal of Economic Behavior & Organization, 1(1), 39-60. https://doi.org/10.1016/0167-2681(80)90051-7 ↩︎
14. Arkes, H. R., & Blumer, C. (1985). The psychology of sunk cost. Organizational behavior and human decision processes, 35(1), 124-140 ↩︎