Belirsizlik Etkisi | Ambiguity Effect

Belirsizlikten Kaçınma ya da Belirsizlik Etkisi

Belirsizlik Etkisi (Ambiguity Effect),eksik bilgili olduğumuz ya da sonuçları belirsiz olan durumlardan kaçınma; olasılıkları bilinen olayları, olası sonuçları belirsiz risklere tercih etme eğilimimizdir. İnsanlar belirsizlikten hoşlanmaz, riskini kesinlikle bildikleri şeyleri, riskini hesaplayamadıkları belirsiz şeylere tercih eder.

Risk ve Belirsizlik birbiri yerine kullanılsa da iki farklı kavramdır. Riskli dendiğinde olayın gerçekleşme olasılığı aslında bilinir bu nedenle sonucun ne olacağına ilişkin tahminde bulunulabilir. Belirsiz dendiğinde ise olaya ilişkin olasılıklar bilinmiyordur. Sonuçların ne olacağına yönelik tahminde bulunulamaz. Örneğin yazı tura atışı oyununda yazı ya da tura gelme olasılığının %50 olduğu için riskli olsa da sonucuna yönelik tahminde bulunabiliyorum. Şu an bu yazıyı okuma olasılığınızı bilmediğim için ise bu benim için belirsiz bir olaydır.

Daniel Ellsberg’in (1961) makalesinde yer alan düşünce deneyi, belirsizlikten kaçınma davranışını anlamaya yönelik çalışmaların da temelini oluşturmuştur. ¹ Ellsberg Paradoksu, insanların kararlarının öznel beklenen fayda teorisiyle tutarsız olduğunu ortaya koyan bir paradokstur.

Belirsizlik Etkisi Nasıl Ortaya Çıkar?

Merve bir krep tavası almak için internet sitesine girer. Önünde bilmediği iki farklı marka krep tavası vardır. İkisinin de fiyatı üç aşağı beş yukarı aynıdır.

• NISHLOVE marka krep tavası uzun süredir satışta olduğu için birçok defa sipariş edilmiş, 5 üzerinden 3.9 puana sahiptir.
• TURKEY markası ise satışa yeni konulmuş olduğu için henüz sipariş bilgisi, puanı ya da yorumu yoktur.

Merve’nin yerinde olsanız hangisini sipariş ederdiniz?

Burada çoğu insan yeni bir şey demenin belirsiz olması sonucunu gözetir. İyi-kötü belirli bir risk içerdiği için NISHLOVE markasını tercih eder. Ürünler karmaşıklaştıkça insanların bildikleri markaları, bilmedikleri markalara; yorum olan ürünleri yorum olmayan ürünlere tercih etme ihtimali de artmaktadır.

Bireysel Etkileri

Belirsizlikten kaçınma etkisi bizi iki veya ikiden çok seçim arasında eşit ağırlık vererek seçim yapmaktan alıkoyarak, optimal olmayan tercihlere yöneltebilen bir bilişsel önyargıdır. Çünkü size sunulan seçenekler arasında riski hesaplamanız, riski hesaplayamadığınız seçeneğe göre daha doğru olmayabilir. Belirsiz olsa da diğer seçeneğin olası olumlu sonucu, sırf riskini bildiğiniz şeyden daha iyi olabilir. Belirsiz olanın daha riskli olduğunu varsayarak otomatik olarak riskini bildiğimiz şeyi seçmek belirsiz olanın daha yüksek olası faydasından bizi mahrum bırakır.

Belirsizlikten kaçınma etkisi riskten kaçınma etkisine benzese de aralarında temel fark olasılıkları hesaplayabilecek kadar bilgiye sahip olmak. Önümüzde iki seçenek varken belirsizlik etkisinde bir şeyin olasılığını hesaplayabilecek kadar biliriz. Bu nedenle iki seçenekten riskini hesaplayabildiğimizi seçeriz. Riskten kaçınmada ise iki seçenekten ikisinin de olasılığını ve sonuçlarını hesaplayabiliriz.

Belirsizlikten kaçınmanın bireysel olarak ortaya çıkabileceği durumlardan biri de risk ve belirsizlik altında alınan yatırım kararlarıdır. Belirsizlikten kaçınma bireyleri riskleri belirli ama getirisi düşük devlet tahvili, mevduat ya da altın gibi ürünler almaya yönlendirirken riskleri bilmenin zor olduğu ama yüksek getiri imkanı sunan kripto para ya da hisse senetlerini almaktan alıkoyabilir.

ABD’de 3000 ‘e yakın kişi ile yapılan bir çalışmada Belirsizlikten kaçınma şeklinde bilişsel önyargıya sahip bireylerin belirsizlikten kaçındıkça portföylerinde hisse senedi oranını azalttıkları saptanmış³.

Sistemik Etkileri

Kurumlar, firmalar; bireyler veya yönetici bir grup insan tarafından yönetildiğinden onların kararları da bilişsel önyargılardan etkilenebilir. Riskli durumlar karşısında karar alması gereken kurumlar, firmalarda belirsizlikten kaçınma etkisi ortaya çıkabilir.

Örneğin bir şirketin finans departmanı ya da yatırım departmanı, belirli riskleri hesaplarına rahat şekilde ekleyebilir. Diğer taraftan belirsizlik söz konusu olduğunda birçok ihtimal söz konusudur.

Yapılan bir çalışmaya göre belirsizlikten kaçınan yöneticilerin yönettiği şirketlerde yöneticiler inovatif projelerde belirsizlik azalmadıkça yatırım yapmayan daha az istekli olmakta⁴.

Neden Belirsizlikten Kaçınma Eğiliminde Oluruz?

Bilişsel önyargıların çoğu insanın doğada hayatta kalma mücadelesinde ona avantaj sağlayan evrimsel bir olgudur. Biz ne kadar modern hayat içerisinde karar vermeye çalışsak da beynimiz ilkel atalarımızın karar verme süreçlerinde kullandığı pratikleri kullanmaktadır. Belirsizlikten kaçınma nedenlerinden biri insanların sonuçlarını daha kolay hesaplayabileceği şeyleri, diğerlerine tercih etmesinden kaynaklanır. Daniel Kahneman’ın Sistem 1 olarak adlandırdığı karar verme sürecinde insanlar önce daha hızlı, kolayca ve zahmetsizce karar verir.

Göz Kararı ya da Parmak Hesabı (Rule of Thumb)

İnsanlar iyi bilgilenmediği konular hakkında genellikle sezgisel karar verme eğilimindedir. Belirsizlik etkisi de, bireyin problem çözerken kullandığı sezgilerine başvurduğu kılavuzlardan biridir. Sezgiler, genellikle hızlıca, otomatik ve düşük eforla karar vermeye başvurmayı sağlar. Sezgiler ilkel insandan bugüne bizlerin doğada hayatta kalmamız için var olmaya devam etmektedir.

Sezgisel karar almanın artıları: otomatik, hızlı ve düşük efor iken eksileri: muhakeme ve mantıktan yoksun olmaktır. Karar hızlı olsa da modern dünyaya ilişkin yanlış veya yanlış bilgilendirilmiş kararlar almamıza neden olabilir.

İnsanlar iyi bilgilendikleri şeyleri (riskler gibi), sınırları belirli olmayan seçeneklere (belirsizlik) tercih ederler. Belirsizlik etkisi, daha fazla bilgi bulabileceğimiz durumda bizlerin yanlış kararlar vermesine neden olabilir. Belirsizlik etkisi bir çeşit çerçeveleme etkisidir.

Bireylerden olayın belirsizlik kısmına dikkat çekilerek karar vermeleri istenebilir. Bazen de belirsizlik içeren olaylar seçimin çerçevesi değiştirilerek sunulabilir.

Belirsizlik etkisi, insanın sezgileri ile karar verirken problem çözmek için kullandığı yaklaşımlardan biridir

Esasen, kişi belirli bir seçenek hakkında asla her şeyi bilemez. Bildiğine inanmak, basitçe “sahip olunabilecek bilgiler konusunda hayal gücü eksikliğinin” bir sonucu olabilir. Dolayısıyla, bu sezgisel yöntemin kullanılması karar vermeyi kesinlikle kolaylaştırsa da, her durumda kullanılacak kadar güvenilir ve etkili değildir. Bu durum, özellikle büyük önem taşıyan kararlar söz konusu olduğunda geçerlidir.

Belirsizlikten Kaçınma (Ambiguity Aversion)

Riskten kaçınma ve Belirsizlikten kaçınma arasındaki ayrımı bilmek belirsizlikten kaçınma kavramını anlamak için oldukça önemlidir.

Riskten kaçınma: farklı seçeneklerin belirli sonuçlara yol açma olasılıklarının bilindiği durumlarda ortaya çıkar. Örneğin riskten kaçınan kişi %90 olasılıkla 500 bin doları % 10 olasılıkla 10 milyon dolar kazanmaya tercih eder. Kısaca yüksek kesin olasılıkla düşük getirileri, düşük kesin olasılıklara yüksek getiriye tercih eder.

Belirsizlikten kaçınma: Burada kişi kesin olasılıkla düşük/yüksek getiriyi, belirsiz olasılıklara bağlı getiriye tercih etmektedir.

Riskten kaçınma kişinin karakteristiklerinin IQ düzeyi, hırslı olup olmaması ile ilişkili olduğuna yönelik bulgular varken belirsizlikten kaçınmayı açıklayabilecek psikolojik karakteristikler saptanmamıştır.⁵

Belirsizlik Etkisinden Kaçınmak Mümkün Mü?

Belirsizlik etkisinden kaçınmak için iki aşamalı bir yaklaşım mümkündür. Belirsizlik etkisine neden olan şeylerden biri eksik bilgidir. Belki de olayda gözden kaçırdığınız bir bilgi söz konusudur. Olayı belirsiz durumdan riskli bir duruma geçirebilirsiniz. Eğer gözden kaçırdığınız bir bilgi olmadığını düşünüyorsanız o zaman eksik bilgiyi tamamlamanın yollarını aramanız belirsizlik etkisinden kaçınmanıza da yardımcı olur.

Kısa Tarihi

Risk ve belirsizlik altında karar verme sürecini açıklamaya çalışan John Von Neumann ve Oscar Morgenstern 50’li yılların başında “Beklenen Fayda Kuramını” ortaya atmış ve insanların öznel risk algıları olduğunu öne sürmüşlerdir. Bu alanda yoğun tartışmalara neden olan beklenen fayda kuramı üzerine çalışan Daniel Ellsberg’in (1961) makalesinde yer alan düşünce deneyi, belirsizlikten kaçınma davranışını anlamaya yönelik çalışmaların da temelini oluşturmuştur.

Düşünce deneyi aşağıdaki hikayeye benzemektedir.

Elinizde ucunda büyük ödüller kazanma şansı sunan iki bilet var. Bileti alıp ödül için görevliye gidiyorsunuz. Görevli size gülümseyerek biletlerden nasıl ödül kazanacağınızı anlatmaya başlıyor.

Sağında duran üzerinde delik olan içini göremeyeceğiniz vazoya benzeyen bir kabı işaret ederek.

“Bu vazo içinde 90 tane top var. Bu toplardan 30 tanesi kırmızı, geri kalanı siyah ya da kırmızı ama sayısı belli değil. Bir renk söyleyip elini sokup top çekeceksin. Seçtiğin renk çıkarsa 100 dolar senin. Hangi renk?” diye sorar.

Hangi rengi seçerdiniz?

• Kırmızı
• Siyah
• Sarı

Karar süreci: Mantıklı bir karar vermek için düşündünüz. Kırmızı çıkma olasılığı 1/3, Siyah veya Sarı çıkma olasılığını ise hesaplayamadınız. Kırmızı rengi seçtiniz. En azından olasılık belli! İnsanların çoğu da bu durumda kırmızı rengini seçmektedir.

Sıra ikinci bilete geldi. Bu sefer görevli yeni bir oyun olduğunu ama oyunu kolaylaştırdığını vurgulayarak yeni oyunu anlatmaya başladı.

“Bak buradaki diğer vazoda da 90 adet top var. Bu toplardan 30 tanesi kırmızı, geri kalanı siyah ya da kırmızı ama sayısı yine belli değil. Sadece bu sefer senin için oyunu kolaylaştırıyorum. Hangi rengi seçersen seç vazodan sarı çekersen 100 dolar garanti senin olacak. Yani siyah ya da kırmızı dersen, seçtiğin renk ya da sarı gelirse 100 dolar kazanacaksın. Kırmızı ya da siyah demen yeterli. Şimdi hangi rengi seçiyorsun?

Hangi rengi seçersiniz?

• Kırmızı
• Siyah

Karar süreci: İlk vazoda top çekerken kırmızı çıkma olasılığı kesinlikle 1/3 iken iken siyah + sarı çıkma olasılıklarının toplamı da kesinlikle 2/3’tü. Hangisinin olasılığı tam olarak kaçtı bilemiyorduk. Şimdi sarı top çıkarsa zaten 100 dolarınız garanti. O zaman öncekinden farklı olarak sarıyı düşünmenize gerek kalmadı. Siyah ve sarı top çıkma olasılığı kesinlikle 2/3 olduğu için kırmızı + sarı çıkma olasılığından daha yüksek. İnsanların çoğu karar değiştirerek şimdi siyah renk demektedir.

İki oyunda da 1/3 gibi kesin bir olasılıkla 30 kırmızı ama toplamı 2/3 olan ama ayrı ayrı belirsiz olasılıklarla 60 tane sarı ve siyah top vardır. İki oyun için de eğer kırmızı top sayısının siyahtan fazla olduğundan eminseniz ikisinde de kırmızı, eğer siyah top sayısının kırmızı top sayısından fazla olduğunu düşünüyorsanız ikisinde de siyah seçmelisiniz. Burada aslında ikisinde de aynı kararı vermeniz lazım. Buna rağmen insanların çoğu kararını değiştirmektedir. Daniel Ellsberg’de tam olarak böyle düşünmüştür. İnsanların çoğu ilkinde kırmızı derken ikincisinde siyahı seçmektedir. Çünkü insanlar belirsizlikten kaçınır. Riskini hesaplayamadıkları şey üzerine iddiaya girmek istemezler.

Sıkça Sorulan Sorular

Kaynakça

1. Ellsberg, D. (1961). Risk, ambiguity, and the Savage axioms. The quarterly journal of economics, 75(4), 643-669. ↩︎
2. Dimmock, S. G., Kouwenberg, R., Mitchell, O. S., & Peijnenburg, K. (2016). Ambiguity aversion and household portfolio choice puzzles: Empirical evidence. Journal of Financial Economics, 119(3), 559-577. ↩︎
3. Kim, H. S. (2023). Effects of ambiguity on innovation strategies. Financial Innovation, 9(1), 68. https://doi.org/10.1186/s40854-023-00468-4
   ↩︎
4. Borghans, L., Heckman, J. J., Golsteyn, B. H., & Meijers, H. (2009). Gender differences in risk aversion and ambiguity aversion. Journal of the European Economic Association, 7(2-3), 649-658. ↩︎